KULTURA TARA BANDU IHA TIMOR LESTE

HUSI:     SÓNIO  RUAS  MONTEIRO  GUTERRES

TOPIKU

TARA  BANDU

  KAPITULU I

      INTRODUSAUN

1.1  ANTENSEDENTES

Timor leste nasaun ida iha ninia kultura rasik tanba kultura ne’e rasik eziste iha tempu bei ala sira nia to’o mai oin loron.

Kultura hanesan fiar ka kostume ida husi ema Timor nian iha tempu bei ala sira nian to’o mai oin loron. Tanba ne’e mak kultura mak kesi metin ita no sai mos identidade ita nia hodi hatudu ba mundu.

Aleinde ne’e kultura mak kesi ita nia fiar ba aman maromak liu husi prosesu rituál ne’ebé mak ita nia lia na’in sira halo desde husi tempu bei ala sira nian. Kultura Timor nian eziste antes Koloniál Portugés sira tama mai.

Nune’e mós Timor Leste ninioa kultura oi-oin iha Munisipiu 12 no Rejiaun Autónoma Oe-Cusse kultura hirak ne’e nia prosesu rituál la hanesasn entre munisipiu ho munisipiu no mós suku ida ho suku seluk.

Liga ba topíku ida ne’e mak iha sub topíku

ko’alia kona-ba “TARA BANDU” mós parte ida husi kultura Timor nian.

Tara bandu hanesan kultura Timor nia ne’ebé mak atu bandu ka regulamentu tradisionál ida hodi regula komunidade atu labele halo arbiru. Prosesu tara bandu ne’e hala’o iha  territóriu Timor Leste kada miunisipiu sira iha Timor leste.

Tara bandu ne’e rasik hala’o nini prosesu rituál mak atu regula relasaun  ema ho ema seluk, regula ema ho natureza, no regula ema ho estadu hodi nune’e ema hotu bele kumpri no respeitu malu tuir kultura Timor nian.

Tara bandu hanesan lisan ka lulik ne’ebé mak haluklik husi lia na’in sira iha Timor laran tomak. prosesu atu halulik mak liu husi bua ho malus nune’e mós lia na’in sira uza sira nia lian hodi halulik nune’e mós uza animál hodi halulik tara bandu.

Aleinde ne’e baze fundamentál husi tara bandu mak

1.      Atu proteze  no kuidadu ai –horis no bee tanba ai-horis mak atu kaer kalohan no udan been atu nafatin bele hatuun bee ba rai no ba bee matan sira.

2.      Atu proteze animál fuik sira hanesan manu fuik, ka ai-laran tuan,tanba ai laran tuan mak sai riku-soin ida ne’ebé importante tanba kriasaun animal sira.

3.      Atu proteze rai fuik sira nune’e komunidade sira labele halo to’os arbiru de’it tanba se komunidade balun halo to’os iha rai fuik ka ia-laran tuan ne’ebé la permanente bele fó impaktu ba animál fuik sira tanba kada tinan sira muda ba muda mai.

4.      Nune’e mós atu bandu ema labele estraga ambiente mak hanesan sunu rai arbiru,tesi ai  arbiru atu bele protze riku soin timor nia labele mohu.

Tanba ne’e mak mudansa husi tara bandu mak atu haburas fali ai laran tuan nune’e rai bele buras fali. Mudansa signifikativu husi tara bandu mak hanesan tuir mai ne’e :

1.      Ai laran tuan bele buras fila fali.

2.      Kauza husi ema nia hahalok bele hamenus ona.

3.      Strutura tara bandu tradisionalmente hala’o tara bandu ho nia funsionamentu di’ak aplika iha pratika tuir dekalarsaun ne’ebé mak iha.

4.      Autoridade lokál( xefe suku,polisi komunitáriu,administradór munisipiu no postu administrativu) mak apoiu hodi implementa tara bandu ne’e.

5.       Desizaun sira ne’e hakotu husi estrutura tradisional ba implementasau tara bandu ne’e ema halo tuir duni.

6.      Relasaun sosiál nuudar maun-alin fetosan-umane sei forte.

7.      Apoiu husi entidade relijiaun no sosiedade sivíl sira.

Iha prosesu tara bandu ne’e mak komunidade balun kontra mak sei sansaun ba sira, sansaun hirak ne’e mak sei multa tuir sala ne’ebé nia halo. Atu aplika sansaun ba ema ne’ebé kontra husi estrutura tradisionál tara bandu nia hanesan lia na’in sira.

Aleinde ne’e ema ne’ebé mak  atu kontrola tara bandu ne’e mak ema simu ona instrusaun husi lia na’in sira katak nia mak atu kontrola ka seguransa ba area hirak ne’ebé mak bandu tiha ona.

Bainhira komunidade balun hakarak atu tesi ia presiza husu lisensa iha nia mak sira ba tesi ai maibe la arbiru, tesi iha sira nia area hanesan sira nia (to’os no natar).

1.2  Formulasaun problema.

v  Saida mak kultura?

v  Saida mak tara bandu ?

1.3  Objetivu

Ø  Atu hatene kle’an kona-ba saida mak kultura

Ø  Atu  hatene kle’an liu kona-ba saida ma tara bandu

Ø  Oinsa regulamentu kona-ba tara bandu iha Timor Leste

1.4  Benefisiu

Liu husi traballu ida ne’e  mak atu aumenta hakerek na’in ninia koñesimentu hodi bele buka refernsia barak, nune’’e mós liu husi traballu ida ne’’e sai hanesan mata dalan ida ba hakerek na’’in hodi toª nia objetivu.

KAPÍTULU II

FUNDAMENTU TEÓRIA

2.1. Teoria Média massa

Média hanesan instrumentu importante ida  atu hatutan komunikasaun entre komunikadór no komunikante iha prosesu fahe no simu informasaun ba malu. Lia fuan média mai husi dalen Latín forma plural husi “medium” ho sentidu katak manu-talin(intermediáriu).

Tuir matenek na’in Purnamawati no Eldarni (2004:4) hateten katak média mak buat ne’ebé uza atu hato’o ka transmite mensajen husi emisór ba reseptór ho estimula,hanoin,sentiment,no atensaun. Nune’e média estabelese intemediáriu ne’ebé kria atu habelar informasaun ho objetivu ba audiénsia sir abele fasilita ho lalais hodi ahtene informasaun ruma ne’ebé atuál relasiona ho asuntu ka akontesimentu sira iha sosiedade nia leet iha tempu e determinadu.

Iha parte  seluk tuir McLuhan no  Quentin Fiore hateten katak média sempre iha mudansa sai esensiál iha sosiedade.ho ideia ne’e sira hato’o kona-ba média ne’ebé iha faze istória média nian,kada parte iha relasaun komunikasaun ne’ebé dominante iha determinadu tempu.

Alende ne’e tuir Morisan (2004:32) katak média iha funsaun hanesan sigla husi sentimentu umanu tuir dezenvolvimentu mak hanesan faze tribal,eskrita(literate) imprensa(print), no elektronika.

Ø   Faze tribal mak tempu ne’ebé ema uza sentidu umanu hanesan matan,tilun,no inus hodi )haree,rona no horon) bainhira ema ema atu haree buta ruma presiza,atu rona buzt ruma presiza lori tilun no horon presiza inus.

Ø   Faze eskrita(literate) hanesan momentu ida ne’ebé ema bele  koñese letra sira,hodi lee no hakerek. Nune’e komunikasaun komesa dezenevolve katak ema ema ida komunika ho ema seluk liu husi karta.

Ø    Faze imprensa (print) bainhira Johannes Guttenberg dezenvolve mákina Imprimi iha tinan 1455,velosidade produsaun sasan imprimatura,inklui livru,jornál,revista nst.

Ø   Faze elektrónika média elektrónika hanesan média ne’ebé iha fasilidade hotu uza

material elektrónik,mak rádiu televizaun.

2.2 Teoria televizaun

 Tuir Corner (2003:275-276) hateten katak aspeitu lima (5) ne’ebé mak la hanesan  husi televizaun:

1.      Televisão como instituição : industra ida ho nia organizasaun haree husi politika governamentál no mós liu husi adminstrasaun koorporativu.

2.      Televisão com realisação: haree liu ba kultura  no pratica profisionál liu husi kontekstu istoriku sira ne’ebé relasiona amboiografikus.

3.      Televisão como representação e forma: liu husi enkuadramentu estetiku haree liu ba kritika literária, teatru no sinema sira.

4.      Televisão como fenomena sosciocultural: haree liu ba politika, kona-ba sosiedade sivíl sira nia politika ba kultura populár ou massa liu husi karaktér  valór domestiku.

5.      Televisão como tecnologia: esperimentu sientfiku neébé haree liu ba item domestiku iha estetika social. 

2.3  Teória Kultura

Tuir matenek na’in ida naran Tylor katak  kultura mak hanesan konseitu kompleksidade husi koñesimentu ema nian mak arte,morál,lei no kostume baibain tiha ona husi ema seluk iha membru sosiedade tomak.

Aleinde ne’e tuir (apud.ibid,22) bele entende ka haktuir katak kultura mak forma ka jeitu komun moris no nia totalidade iha parte ka grupu ema ida nian. Ho ida ne’e atu inklui mós komportamentu arte,, morál,lei bai bain iha eam nia moris.

Tuir(Massenzio,72-76) katak kultura la’os eransa jenetika maibé resultadu husi ema nia determinasaun kontkstu sosiál. Nune’e mós ema nia adapatasaun la hanesan ho ambinte ne’ebé sira hela ba ka moris ba.

Através husi kultura ema bele susesu iha ninia obstakulu moris nian iha situasaun komplikadu oinsa atu halo mudansa ba moris maski seidauk perfeitu.

2.3 Teoria tara bandu

Tuir José Correia (lia na’in) husi suku Lauhata munisipiu Likisá Postu Adminstrativu Bazartete  hateten katak ema hala’o tara bandu hanesan ukun tradisionál ne’e hodi regula kestaun tolu mak tuir mai ne’e:

1.      Atu regula relasaun ema ho ema.

2.      Regula entre ema ho natureza

3.      Regula relasaun entre ema ho estadu.

Tuir José Correia katak wainhira ema ida halo sala kontra lei tara bandu ne’e sei hakotu ho prosesu ida ne’ebé liu husi investigasaun ne’ebé sei hala’o iha forum (asembleia) makaer fukun nian.

KAPITULU III

REZOLVE PROBLEMA

3.1  DEFINISAUN KULTURA

Kultura hanesan fiar ida ne’ebé mai husi bei ala sira to’o oin loron, tanba ne’e mak kultura hanesan kostumme ida ne’ebé atu pratika ka hahalok komuidade nia iha sosiedade nia leet.

Tanba ne’e mak invensaun kultura akontese iha pós-evolusaun nia ne’ebé mak hanaran “kultura”mai husi lian Fransa iha sékulu XVIII,depois espalla tiha mak linguistiku sira impresta husi lian alemaña no ingleza.

Konseitu kultura etimolojikamente atu hanoin ba problema espesifiku umanu iha diversidade husi povu ne’ebé mak iha kostume.

Nune’e mós kultura iha relasaun estreita ba dezenvolvimentu disiplina mak hanesan antropolojia,sosiolojia ekonomia nst. No mós iha ramu prisipais relasiona ho kultura

Aleinde ne’e matenek na’in ida naran Tylor hateten katak kultura iha grupu ka sosiedade ne’ebé mak kompostu husi kostume,ideias, valores,arte fatos,objetu,no instrumentu materiál sira ne’ebé mak iha individu ida ne’ebé husi grupu ka sosiedade.

3.2  DEFINISAUN TARA BANDU

Tara bandu hanessan regulamentu tradisionál ne’ebé atu regulariza komunidade sira niahahalok atu nune’e labele halo arbiru, tanba ne’e mai iha territóriu Timor Leste  hala’o Tara bandu hodi sai hanesan lei tradional ida ne’ebé mak ezite iha komunidade sira nia leet atu nune’e komunidade sira bele fiar malu.

Tanba ne’e mak ihafatin ne’ebé de’it mak ema sei fiar lei tradisionál ka sei fiar metin tradisaun tara bandu, atu hatudu korelasaun pozitivu entre ema nia hahalok ne’ebé sei reseita lei tradisionál tara bandu, ho mudansa ekolojiku di’ak liu tan.

Aleinde ne’e atu implementa lei tradisionál tara bandu, depende ba etrutura tradisional sira iha suku ida-idak iha Timor Leste.

Tanba ne’e mak ayu implementasaun lei tradisional Tara bandu ne’e, fó impaktu pozitivu mós atu hamenus konflitu sosiál no konflitu iha baze. Tanba ema hahuu respeita ona ema seluk nia prorpriedade no estrutura radisional sira bele hamosu rezolusaun balun hodi hamenus ona konflitu sosiál iha baze.

Aleinde ne’e mak iha lei tradisional kona-ba tara bandu iha regra balun ne’ebé mak komunidade sira tenke kumpri nune’e mós iha tara bandu ne’e rasik iha nia benefisiu pozitivu no negativu.ho ida ne’e mak iha atu mensiona de’it katak parte pozitivu no negativu mak hanesan tuir mai ne’e:

a.      Parte pozitivu husi tara bandu

Iha suku balun husi territóriu Timor laran tomak parte pozitivu husi tara bandu ne’e rasik atu nune’e bele hamenus problema iha komunidade sira nia leet. Tanba ne’e mak Tara bandu ne’e rasik mak atu muda komunidade nia hahalok, hodi la bele sunu rai arbiru,tesi ai arbiru, no mós proteje ona ai laran tuan sira iha Timor Leaste nian.

Aleinde ne’e mak parte pozitivu husi Tara bandu ne’e rasik, mak bele hamenus ona violensia domestika hanesan naok-sasan,animál fuik sira, nst.

Ezemplu: suku Lauhata Munisipiu Likisa Postu Adminstrativu Bazartete, komunidade sira iha suku refere hala’o tara bandu mak iha nia resposta inovativu kona-ba kestaun igualdade ka deskriminasaun ba jeneru iha sistema justisa tuir lei tradisional nian.

Iha komunidade Lauhata jeralmente aspeitu meiu-ambiente di’ak liu ona molok atu hala’o tara bandu.

Governu liu husi sekretáriu estadu meiu-ambiente hamutuk hoautoridadelokál no autoridade seguransa, sira hala’o lei tradisional Tara bandu ida ne’e atu bele proteje ai horis no animál fuik sira ne’ebá mak sai hanesan rikeza Timor Leste nia hodiu la bele mohu.

b.      parte negativu husi tara bandu

parte negativu husi tara bandu ne’e rasik, dala barak komunidade balun sei la kumpri nafatin lei tradisionál sira iha tara bandu nia laran. Tanba ne’e mak iha ona lei tradisional ne’ebé espalla iha territóriu Timor Laran Tomak liu husi média hanesan Televizaun,Radiu,Jornal, ka média on-line maibé komuniudade seidauk muda nia hahalok.

Aleinde ne’e lei tradisionál tara bandu ne’e rasik implementa husi instituisaun governu no autoridade lokál sira, maibe iha parte komunidade sira seidauk iha hanoin ne’ebé mak atu muda sira nia karajteristika ka hahalok sira.

Tanba lei tradisionál ne’e rasik define ona katak hanesan regulamentu ida. Oinsa mak atu regula komunidade sira nia hahalok atu labele sunu rai-arbiru ka tesi ai arbiru maibé sei iha nafatin.

Ezemplu: iha suku  Lauhata ema ne’ebé mak la kumpri lei tradisionál katak (ofendidu) dala barak komunidade sira la kohi halo tuir sistema lei tradisionál ida ne’e.

 Tanba iha parte ida ne’e komunidade mak seidauk iha konsiénsia atu muda sira nia hahalok, dala barak joven sira seidauk iha maturidade joven tanba seidauk iha pensamentu pozitivu atu kontribui ba lei tradisionál ne’e rasik.

Tanba ne’e mak parte estadu no autoridade lokál sira organiza lei tradisionál ida ne’e, atu poteje riku soin Timor nia maibe komunidade balun sei kontra nafatin.

c.       Regras husi lei tradisional tara bandu

Regra hirak ne’ebé mak iha atu bele fortifika lei tradisional tara bandu, tanba se la iha regras mak komunidade balun se la kumpri hanesan temi ona iha parte negativu iha leten.

Regra hira ne’e mai husi estadu hamutuk ho autoridade lokál no ia na’i sira mak halo regra ida ne’e atu aplika iha le tradisional tara bandu nia laran.

Iha regra hirak ne’ebé sai hanesan sansaun ida ne’ebé mak atu aplika ba komunidade sira tuir erru ne’ebé mak sira komete.

Regra hirak ne’e mak hanesan tuir mai ne’e:

­  Atu kaer boek,tuna, kadiuk no ikan sei hetan sansaun ho osan $ US 100,000

­  Uza eletrisidade hodi hamate balada sira iha bee laran sei hetan sansaun ho osan $ US 100,000.

­  Veneno ne’ebé hamate karau ida (1), kuda ida (1), fahi ida (1), sei selu fali ho animal hirak ne’e  ida (1)  ho fahi ida (1), foos kilograma 30 no tua/serveja kaixa rua(2)

Regulamentu hira ne’e mak atu aplika ba komunidade sira ne’ebé la kumpri lei tradisionál tara bandu nian.

Regra hirak ne’e atu aplika komforme suku ida- idak nia nia implemetasaun lei tara bandu ne’e rasik. Regulamentu hira ne’ebé  mak sita ona iha leten refere liu ba suku Bukoli Munisipiu Baukau Postu Administrativu Baukau Vila.

3.3  DISKUSAUN

Relasiona ho tema ida ne’e mak atan ha’u atu klarifika de’it katak iha tinan 2016 sekretariu estadu terras e propriedades ba hala’o tara bandu iha territóriu Timor laran tomak atu  bandu ka proteje komunidade sira nia hahalok hodi labele sun rai arbiru ka tesi ai arbiru no kaer balada sira. Tanba ne’e mak tara bandu hanesan kultura Timor nia ne’ebé mak atu bandu timoroan sira nia hahalok hodi labele halo arbiru.

Tanba ne’e mak atan ha’u foti tema KULTURA ho nia sub-tema TARA BANDU  tanba espalla iha Timor laran Tomak liu husi Media elektróniku, imprensa,ka on-line.

Aleinde ne’e iha tinan 2016 lei tradisionál tara bandu  fó sai husi média elektroniku, mak RTTL tanba ne’e mak atan ha’u foti tema ida sai hanesan ha’u nia traballu individu.

KAPITULU IV

KONKLUZAUN NO SUJESTAUN

1.      KONKLUZAUN

Atu konklui de’it katak kultra mak atu kesi metin identidade Timor Nia atu hatudu ba mundu tomak, nune’e mós kultura mak sai hanesan fiar komunidade akontese iha tempu bei ala sira nian.

Aleinde ne’e mós atu konklui de’it katak aspeitu kultura iha Timor Leste kada munisipiu,Postu Administrativu, Suku, no aldeia sei la hanesan tanba iha ramus kultura oi-oin.

Nune’e mós kultura hanesan instrumentu ne’ebé mai husi bei ala sira rai hela ba jerasaun foun sira atu halo tuir.

Atu konklui tan de’it kona-ba tara bandu mak aspeitu ida husi kultura tanba liu husi tara bandu mak atu regulariza komunidade nia hahalok no muda ema nia pensamentu atu proteje sasan ka animál fuik sira.

Aleinde tara bandu mós sai hanesan lei tradisionál atu bele proteje ai-horis ka blada fuik sira ne’ebé mak atu besik mohu ba daudaun ona.

4.2  SUJESTAUN

·         Atu sujere de’it ba parte hotu tantu governu, autoridade lokál, ka komunidade kata presiza promove ita nia kultura liu kompetisaun kulturál iha mundu.

·         Nune’e mós atu siujere de’it ita hotu kultura hanesan mós tradisaun ida ne’ebé mai husi ita nia bei ala sira husik mai ita.

·         Aleinde ne’e lei tradisionál tara bandu hanesan regra lokál ne’ebé mak atu regula komunidade iha suku ida nia lara atu labele sunu rai arbiru ka tesi ai arbiru.

Referensia

Marconi Marina de Andrade; PRESSOTO,Zelia Maria Neves, antropologia. Uma introduçã,São Paulo: Atlas. 2006,VI edição.

MASSENZIO,Marcello. A história das religiõesna cultura moderna. Hedra, 2005.

CORNER,  john (ed).popular television in Britian:essays in cultural history. London: British  film institute,1991